खऱ्या परीक्षेची परख
दहा-एक वर्षांपूर्वी सुप्रसिद्ध सिनेदिग्दर्शक शेखर कपूर यांनी लिहिलेला एक ब्लॉग माझ्या आठवणीत कायम आहे. तेव्हा त्यांनी अमेरिकेतून एक ब्लॅकबेरी फोन आणला होता. काही दिवसांत फोनला तांत्रिक बिघाड आला — आणि ती वेळ होती ती काळी ब्लॅकबेरीच्या अधिकृत सर्व्हिस सेंटरची देशात कमालीची कमतरता.
शेखर कपूर अनेक मोठ्या दुकानात फोन घेऊन गेले; सर्वांनीच हात वर केले. काहींचा सल्ला होता: फोन अमेरिकेत परत पाठवावा लागेल आणि दुरुस्तीवर कदाचित तीस हजार रुपये खर्च येतील. डायरेक्टर साहेब थक्क झाले.
पण एक दिवस त्यांनी एक वेगळा मार्ग आजमावण्याचा निर्णय घेतला. त्यांची कार जुहू मार्केटच्या रस्त्यावर एका लहान, टपरीसारख्या दुकानासमोर थांबली.
दुकानावर अस्खलित इंग्रजीत “Cellphoon reapars” असे लिहिलेले फलक होते — म्हणजे शब्दच एकदम चुकलेले. तरीही धाडस धरून कपूर साहेब दुकानात गेले. आत एका खिन्न, सुमारे ११–१२ वर्षाच्या मुलाच्या हातात पुसट उभा होता — मळकट चेहरा, फाटकी जीन्स व टीशर्ट.
“ब्लॅकबेरी ठीक करशील का?” कपूरांनी आश्चर्याने विचारले. “बिलकुल… क्यों नहीं,” तो मुलगा आत्मविश्वासाने म्हणाला. तो आणि त्याचा मोठा भाऊ — साधारण १८–१९ वर्षांचा — मिळून ब्लॅकबेरीचा खराब पार्ट बदलून फक्त पाच-चहा मिनिटांत फोन योग्य केले. “कितना देना है?” “पांच सौ.”
ती पाचशेची रक्कम पाहता, ऑल-इंग्लिश सर्व्हिस सेंटरने म्हटलेल्या तीस हजारांच्या खर्चाशी तुलना करता अत्यल्प होती. शेखर कपूरांनी उत्स्फूर्तपणे पाचशेचा नोट त्या मुलाच्या हातात ठेवला.
फोन परत घेऊन निघत असतानाच तो मुलगा आपल्या विस्कटलेल्या केसांवर हात फिरवत म्हणाला, “सरजी, ब्लॅकबेरी वापरण्यापूर्वी हात स्वच्छ असावेत. गंद्या हातांनी वापरल्यास प्रॉब्लेम येऊ शकतो.” — म्हणजेच, या मुलाने कदाचित मागील आठवडाभरातून नेमीने आंघोळ केली होय की नाही याचा संशयच निर्माण करणारा एक विनोदी व प्रामाणिक इशारा.
शेखर कपूर म्हणतात: “ही एवढीशी फाटकी मुले आधुनिक तंत्रज्ञान कशी समजून घेतात?” — मला त्यांच्या डोळ्यात माझ्या देशाचं भविष्य दिसत होतं.
मला वाटलं की या मुलांची क्षमता विकसित करायला हवी. “साहेब, फोन वापरण्यापूर्वी हात स्वच्छ धुत चला,” तो मुलगा पुन्हा एका सूचनेप्रमाणे म्हणाला — आणि त्याचा शब्द ऐकून मला माझे स्वतःचे हात खरोखरच अस्वच्छ वाटू लागले.
आपल्या स्वच्छ-सुशोभिक हातांनी आपण या मुलांना कसे नापास करणार? शहराच्या धावपळीभऱ्या रस्त्यावर ज्या परीक्षांना हे पोर सहज पार करतात — त्या परीक्षा आपण कशा तराजूत मापणार? कोणत्या परीक्षेच्या निकषांवरून त्यांना परखायचं?
बुद्धिमत्ता काय आहे, हे आपण खरंच समजून घेतलेय का?
मानसशास्त्रज्ञ आता दोन प्रकारापासून ते शंभर-नव्वद प्रकारापर्यंत बुद्धिमत्तेचे विभाजन करतात. आणि आजकाल भावनिक बुद्धिमत्ता तुमच्यापेक्षा तुमच्या निव्वळ बुद्धीपेक्षा अधिक महत्त्वाची मानली जाते — म्हणजे तुमच्या परीक्षांतील मार्कांपेक्षा तुमचे आत्मनियमन, विश्वसनीयता, कर्तव्यनिष्ठा, लवचिकता आणि कल्पकता अधिक मोलाची असतात; हे सर्व मिळूनच तुमची भावनिक बुद्धिमत्ता तयार होते.
मानवी बुद्धिमत्तेची रचना एखाद्या खडकातून वाहता नदीसारखी आहे —
स्वतःसाठी अनेक मार्ग बनवते, अनेक पर्याय उघडते. अनेक पालक लाखो रुपये खर्च करून आपली मुले महागड्या शाळेत घालतात,
त्यांना तितक्याच महागड्या ट्युशन्स देतात — पण आपण त्यांना बाहेरच्या जगात हात-मोठे मळायला देत नाही, त्यांना ऊन-वारा-पावसात आपण साखळी बांधून ठेवतो.
आपण पहिल्या प्रयत्नात सर्व काही हवं असतो, त्यांना चुका करण्याची परवानगी देत नाही — म्हणून आपली मुले ‘चांगले पॅकेज’ मिळवतात, पण त्यांच्यात ‘युरेका’ क्षण निर्माण करण्याची संधी कमी होते.
आपण त्यांना प्रयोग-चूक करून शिकू द्यायला तयार नाही — आणि मग आपण त्यांना शाळेच्या नापास-पुष्टीने मापतो.
मन, मनगट आणि मेंदू यांचे नाते आपण विसरतोय. ज्ञानाचा प्रत्येक क्षण केवळ शिकवण्याचा दडपणाने देण्यापेक्षा अनुभव करून देताना अधिक वास्तविक ठरतो. आपण पोरांना सर्व काही “इन्स्टंट” दिल्यास ते पचत नाही — कारण ते स्वतः शोधलेले नाही.
मळकट, घरगुती हालचाली करत, रस्त्यावर पडलेल्या संधींतून शिकणारी पोरं वेगळ्या प्रकारे जग समजू लागतात — त्यांच्यात जगण्याबद्दल एक अंतःसमज निर्माण होते. पण आमच्यापाशी त्यांना नापास ठरवण्यासाठी योग्य मापदंडच नाही — आपली फूटपट्टी मोडली आहे आणि आम्ही नापासचे शिक्के त्या पोरांवर ठोकतो.
आणि म्हणूनच, या मुलांनाच पुन्हा पुन्हा दहावी ‘फ’ च्या वर्गात बसवतो — कारण आपल्या सगळ्या सो-कॉल्ड मेरिटोरियस मुलं ‘A’ शीटमध्ये बसतात. हातात नापासाची मार्कलिस्ट घेऊन निस्तेज झालेली ही सगळी पोरं — लाला, भीमा, जब्या, नौशाद, जॉर्ज — सर्व गोंधळून गेलेली. परवा दहावीचा निकाल आला तेव्हा मी फेसबुकवर लिहिले होते —
“कोणतीही बोर्ड परीक्षा तुम्हाला नापास करू शकत नाही जोपर्यंत तुम्ही स्वतःला नापास करता. परीक्षेच्या फुटपट्टीने मोजणे — एवढे तुम्ही केले तर तुम्ही फार निरीक्षणीय नाहीस, दोस्तहो.
त्यामुळे सर्व सो-कॉल्ड नापास लोक हो, चिल! खरी परीक्षा वेगळी आहे, आणि तिचे विषयही हटके आहेत. जर हे खोटे वाटत असेल तर दहावी-बारावीमध्ये गटांगळ्या खाणाऱ्या कळक लोकांना किंवा सचिन तेंडुलकर सारख्या नावाजलेल्या लोकांना विचारून बघा — तुम्हाला हे मोठे नावं वाटतील,
पण अशा मंडळी तुम्हाला प्रत्येक गल्लीबोळातही भेटतील, ज्या बोर्डाची परीक्षा नापास झाल्या असतील पण खऱ्या परीक्षेत त्यांनी पण निर्विवाद गुण मिळवले असतील.”
म्हणून — त्या खरी परीक्षा त्यांची तयारी वेगळ्या प्रकारे करा. त्यांच्या स्व-अनुभवांवर, प्रयोगांवर, परिस्थितीक ज्ञानावर भर द्या. शाळेच्या बेंचवर बसवण्यापेक्षा त्या जगण्याच्या रस्त्यावर पाठवा — कारण तेथेच त्यांना खरं शिकणे येते.
ही गोष्ट शेखर कपूर यांनी अनुभवलेल्या एका छोट्या प्रसंगावर आधारित आहे. त्यांचा महागडा ब्लॅकबेरी फोन मोठमोठ्या दुकानांत दुरुस्त न झाल्यावर, त्यांनी एक साधं, फाटकं दिसणारं टपरीचं दुकान गाठलं.
तिथल्या ११–१२ वर्षांच्या पोराने काही मिनिटांत फोन दुरुस्त केला. त्या मुलाच्या कौशल्याने कपूर थक्क झाले आणि त्यांना जाणवलं की खरी बुद्धिमत्ता शाळेतल्या गुणांपेक्षा अनुभवातून निर्माण होते.
मुळ मुद्दा असा की, परीक्षा, गुण आणि मार्कशीट माणसाची किंमत मोजू शकत नाहीत. जीवनाची खरी परीक्षा वेगळी असते. पोरांना चुका करू द्यायला हव्यात.
त्यांचे हात मळू द्यायला हवेत. कारण रोजच्या जगण्यातली समस्यांशी लढताना जे शिकतात, त्यांची बुद्धिमत्ता अधिक खरी आणि परिणामकारक असते.
म्हणून नापासाचा शिक्का म्हणजे शेवट नाही. अनेक मोठी माणसं बोर्ड परीक्षेत कदाचित नापास झाली, पण जीवनाच्या परीक्षेत मात्र टॉपर ठरली.
हा आहे संपूर्ण लेखाचा खरा गाभा.
